ARTYKUŁY
Niemiecka mapa Messtischblatt w skali 1:25 000
Historia nowoczesnej kartografii pruskiej sięga początków XIX wieku. W 1805 roku Pruskie Biuro Statystyczne (Preussische Statistische Bureau) otrzymało m.in. zadanie prowadzenia pomiarów triangulacyjnych kraju. Z powodu wojny prace rozpoczęto dopiero ok. 1810 roku. Szybko okazało się, że zadanie przekracza możliwości niewielkiego cywilnego urzędu. Jedyną instytucją posiadające zaplecze wystarczające do przeprowadzenia tak ambitnego projektu było wówczas wojsko wraz ze swoim korpusem oficerów wykształconych do prowadzenia prac geodezyjnych i kartograficznych. W 1814 roku zadanie pomiaru kraju przejął na siebie Sztab Generalny, w którym powstał specjalny wydział (Abteilung Landesaufnahme) pod kierownictwem gen. von Müfflinga. Prace pomiarowe i kartograficzne prowadzono według wytycznych szefa „biura topograficznego” (Aufnahme- und Zeichenbureau) Carla von Deckera, zawartych w jego sprawozdaniu z 1816 roku.
Mapy Deckera znane są jako „Quadratmeilenblätter”, ponieważ podstawą podziału arkuszy był kwadrat o boku długości jednej mili pruskiej (ok. 7,53 km). Ukazało się 667 arkuszy w skali 1:25000; wydawano również arkusze zbiorowe (Grossblätter) oraz pomniejszenia w skali 1:50000.
Właściwym ojcem Messtischblattów był jednak Müffling, który w instrukcji z 1821 roku zaproponował całkowicie nowy system kartograficzny, oparty na odwzorowaniu wielościennym. W odwzorowaniu Müfflinga odcinki o długości i szerokości 1 stopnia (Grad-Abteilung) rzutowane były na oddzielne płaszczyzny, styczne do elipsoidy w środkowym punkcie danego odcinka. W skali 1:25000 odcinek stopniowy byłby zbyt duży jak na arkusz mapy, dlatego podzielony został na 10 pasów (Bande I – X) i 6 słupów (Blatt 1 – 6). Odwzorowanie wielościenne zastąpiono wprawdzie w 1927 roku odwzorowaniem Gaussa-Krügera, lecz Müfflingowski podział na arkusze stosowany jest w niemieckiej kartografii do dzisiaj. Do 1876 roku ukazało się przeszło 3000 arkuszy map tego typu, zwanych dzisiaj Ur-Messtischblattami. Najczęściej były one jednokolorowe (znane są też arkusze kolorowane), wykreślono na nich minutową siatkę geograficzną, a na marginesach opatrzone były podpisami wojskowych, odpowiedzialnych za zdjęcie i wykreślenie oraz za weryfikację mapy.
Po powstaniu cesarstwa w 1871 roku nastąpiły kolejne reformy. W 1872 roku wprowadzono w Niemczech metryczny system miar, który obowiązywał odtąd również we wszelkich pracach geodezyjnych i kartograficznych. W 1875 roku powstał nowy urząd o nazwie Königlich Preussische Landesaufnahme, który objął kierownictwo nad techniczną stroną prac wykonywanych przez komórki Sztabu Generalnego. Ujednolicone zostały zasady prowadzenia triangulacji i niwelacji terenu, a także sporządzania zdjęć terenowych i kreślenia map. Prace ruszyły pełną parą i już w 1877 roku ukazały się pierwsze arkusze map w skali 1:25000. Mapy te powszechnie zwane są Messtischblattami od stolika mierniczego, którym posługiwali się kartografowie, wykonujący zdjęcia terenowe (tzw. zdjęcia stolikowe). Najczęściej były dwukolorowe: czarnym konturem zaznaczano wszelkie elementy topograficzne, a niebieskim kolorem wypełniano zbiorniki i cieki wodne. Mapy nie posiadały żadnej siatki. Arkusze były numerowane w sposób ciągły. Do 1915 roku ukazało się 3307 arkuszy.
Wojna światowa przerwała prace pomiarowe i kartograficzne, a po 1919 roku nie mogły one być wznowione w pełnym zakresie ze względu na ograniczenia nałożone na Niemcy traktatem wersalskim. Po wojnie przeszły one w ręce cywilnego urzędu o nazwie Reichsamt für Landesvermessung, który rozpoczął działalność od naprawy zniszczonej sieci triangulacyjnej.
Już w 1919 roku wznowiono prace nad Messtischblattami, lecz nie prowadzono nowych zdjęć terenowych, a jedynie aktualizowano dane pozyskane przed wojną. Pełne pokrycie kraju mapą uzyskano w 1931 roku. Równolegle biegły prace nad wprowadzeniem odwzorowania Gaussa-Krügera, które miało zastąpić kłopotliwe w obliczeniach odwzorowanie wielościenne. Zakończyły się one w 1927 roku i od tego czasu wykonywano w nim również Messtischblatty. Oczywiście, przy tak dużej skali zmiana odwzorowania nie była widoczna w treści map; pojawiła się na nich jednak siatka kilometrowa DRG (Deutsches Reiches Gitter), a jako południk zerowy obrano Greenwich (poprzednio – Ferro). W tym samym okresie próbowano poprawić czytelność map poprzez wprowadzenie trzeciego koloru – brązowego dla warstwic. Niestety, w ten sposób wydrukowano niewielką liczbę arkuszy.
Kolejna ważna zmiana nastąpiła około 1936 roku. Dotychczasowa, ciągła numeracja arkuszy została zastąpiona nową numeracją, w której pierwsze dwie cyfry oznaczały pas, a pozostałe – słup w którym znajdował się dany arkusz. Ułatwiło to znacznie posługiwanie się mapami.
Warto wspomnieć o wydaniach specjalnych Messtischblattów z czasów wojny. Do 1944 roku ukazywały się czarno-białe przedruki starszych map, nierzadko opatrzone notą "wydanie tymczasowe" (Vorlaufige Ausgabe), najczęściej słabej jakości. W 1942 roku wydawaniem map zajęło się Naczelne Dowództwo Wojsko Lądowych (OKH, Oberkommando des Herres) i Sztab Generalny (Generalstab). Były one przeznaczone dla wojska, o czym informował stosowny nagłówek „Deutsche Heereskarte”. Mapy OKH miały zdecydowanie lepszą jakość od poprzednich wydań wojennych, zaczęto nawet wydawać arkusze kolorowe. W czasie wojny władze wojskowe zmodyfikowały podział na strefy odwzorowawcze Gaussa-Krügera i rozpoczęły wprowadzanie na mapach nowej siatki topograficznej, nazwanej DHG (Deutsches Heeres-Gitter).
Układy stref odwzorowania Gaussa-Krugera, stosowane na niemieckich mapach topograficznych
Bibliografia
Krüger Gert, Schnadt Jörg: Die Entwicklung der geodätischen Grundlagen für die Kartographie und die Kartenwerke 1810-1945. "Berlin-Brandenburg im Kartenbild", Berlin, 2000.
